Zachowek

Przepisy prawa polskiego generalnie realizują zasadę swobody testowania i pełnej realizacji woli spadkodawcy. Wyrazem tego jest prawo spadkodawcy do powołania spadkobierców w swoim testamencie. Zasady te w polskim prawie spadkowym nie są jednak zupełne i bezwzględne. Ograniczenia wynikają przede wszystkim ze względu na potrzebę ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Jest to jedna z podstaw prawa spadkowego i systemu dziedziczenia, realizowana głównie przez instytucję dziedziczenia ustawowego.

Mamy tutaj zatem dwie przeciwstawne tendencje, które wymagają pogodzenia i zbalansowania. Z jednej strony jest swoboda testatora w zakresie powołania do spadku jakiejkolwiek osoby, z drugiej potrzeba ochrony interesów majątkowych rodziny spadkodawcy. Rozwiązanie, które ma temu służyć to instytucja zachowku. Prawo do zachowku polega na tym, że uprawnione osoby, które powołane byłyby do dziedziczenia z ustawy, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu, mogą żądać od spadkobiercy testamentowego wypłacenia im w pieniądzu określonej części wartości należnego im z mocy ustawy udziału spadkowego.

Komu przysługuje zachowek?

Krąg podmiotów uprawnionych do zachowku jest węższy od kręgu spadkobierców ustawowych. Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy. Ponadto prawo do zachowku przysługuje przysposobionemu i jego zstępnym, których prawo spadkowe traktuje na równi ze zstępnymi spadkodawcy, oraz przysposabiającego, który wchodzi w miejsce rodziców przysposobionego lub obok rodzica, jeżeli jest nim małżonek przysposabiającego.

Warto pamiętać, że osobie odrzucającej spadek nie przysługuje uprawnienie do zachowku. Z chwilą odrzucenia spadku ustaje uprawnienie do dziedziczenia ustawowego, a w konsekwencji, osobie takiej nie przysługuje zachowek.

Jak obliczyć zachowek?

Udział spadkowy

W pierwszej kolejności należy ustalić udział spadkowy będący podstawą do obliczenia zachowku. Przy jego ustalaniu uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Tym samym udział taki może różnić się od udziału, który rzeczywiście przypadłby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z przepisami uprawnionym należy się połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni należy mu się zapłata za dwie trzecie wartości udziału spadkowego.

Czysta wartość spadku

Następnym krokiem będzie ustalenie czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku to różnica pomiędzy wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.

Zaliczenie darowizn i zapisów windykacyjnych

W przeciwieństwie do zapisów zwykłych i poleceń, dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Doliczeniu podlegają darowizny poczynione przez spadkodawcę zarówno na rzecz osób uprawnionych do zachowku, innych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak i osób całkowicie obcych. Spadkodawca (darczyńca) nie może wyłączyć określonych darowizn spod działania zasady doliczania na potrzeby zachowku. Doliczenie nastąpi także wtedy, gdy przedmiot darowizny w chwili otwarcia spadku już nie istnieje lub nie znajduje się w majątku obdarowanego. Nawet brak majątku spadkowego nie wyłącza możliwości dochodzenia zachowku przez spadkobiercę, jeżeli zachodzą podstawy doliczenia przysporzeń i darowizn dokonanych przez spadkobiercę. Sama wartość tych przysporzeń może stanowić podstawę obliczenia zachowku.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego natomiast oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Zaliczenie darowizn – wyjątki

Warto pamiętać, że przepisy przewidują wyjątki od zasady doliczania darowizn. Przede wszystkim przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wskazany termin 10 lat dotyczy jednak osób niebędących spadkobiercami. Darowizny uczynione spadkobiercom lub osobom uprawnionym do zachowku dolicza się bez względu na to, kiedy zostały dokonane.

Przy obliczaniu zachowku dla zstępnych nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych. Wyjątek stanowi sytuacja gdy darowiznę uczyniono na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego. Chodzi tu o urodzenie się jakiegokolwiek zstępnego, nie musi to być zstępny dla którego oblicza się zachowek.

Ostatni przypadek dotyczy obliczaniu zachowku dla małżonka. Nie dolicza się darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa. Tutaj chodzi natomiast o zawarcie małżeństwa z konkretną osobą – uprawnionym do zachowku.

Kiedy prawo do zachowku nie przysługuje?

Wydziedziczenie przez spadkodawcę, zrzeczenie się dziedziczenia w umowie z nim lub uznanie spadkobiercy przez sąd za niegodnego pozbawia prawa do zachowku.

Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców. Tym samym pozbawia ich prawa do zachowku. Przesłanki wydziedziczenia to:

• niezgodne z wolą spadkodawcy, uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• brak wykonywania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych w stopniu uporczywym.

Również uznanie za niegodnego powoduje utratę prawa do zachowku. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Jak wskazano powyżej, osoba dochodząca zachowku musi należeć do kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. Z chwilą odrzucenia spadku to uprawnienie ustaje, a w konsekwencji, osobie takiej nie przysługuje zachowek.

W jakim terminie trzeba zapłacić zachowek?

Istotą zachowku jest to, że osobie uprawnionej do zachowku przysługuje przeciwko spadkobiercy lub obdarowanemu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. To że danej osobie przysługuje roszczenie o zachowek oznacza, że może ale nie musi z niego skorzystać. Uprawniony może nie zechcieć skorzystać ze swojego prawa lub będzie zwlekał zbyt długo, aż dojdzie do przedawnienia. Jeżeli takie roszczenie się nie pojawi to spadkobierca czy obdarowany nie ma obowiązku poszukiwania osoby uprawnionej do zachowku i wyliczania jego wysokości. Oczywiście może to jednak zrobić dobrowolnie.

Obowiązek zapłaty na rzecz uprawnionego świadczenia pieniężnego z tytułu zachowku ma charakter zobowiązania bezterminowego, do którego zastosowanie ma art. 455 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Osoba uprawniona do zachowku powinna wystąpić z inicjatywą i wezwać spadkobiercę (obdarowanego) do zapłaty zachowku. Osoba wezwana do zapłaty oczywiście może przedstawić swoje stanowisko i argumentację do wezwania.

Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. Złożenie pozwu do sądu przerywa bieg terminu przedawnienia.

*****

W niniejszym wpisie przedstawiono podstawowe informacje dotyczące prawa do zachowku. Jeżeli potrzebujesz porady prawnej w tym zakresie zapraszamy do kontaktu.