Unieważnienie oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby – co mówi prawo?

Unieważnienie oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby – co mówi prawo?

Oświadczenie woli to pojęcie prawa cywilnego, która pozwala na wyrażenie i realizację zamierzeń stron w obrocie prawnym. Jego istotą jest swobodne i świadome wyrażenie decyzji, które ma na celu wywołanie określonych skutków prawnych. Co jednak w sytuacji, gdy decyzja ta zostaje wymuszona groźbą? Czy istnieje możliwość uchylenia się od skutków takiego oświadczenia?

Kiedy można uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia?

Zgodnie z polskim prawem cywilnym, oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby może zostać unieważnione. Art. 87 Kodeksu cywilnego daje osobie zagrożonej prawo do uchylenia się od skutków takiego oświadczenia, jeśli zostało ono wymuszone bezprawnymi groźbami.

Aby było to możliwe, osoba składająca oświadczenie musiała znajdować się w stanie uzasadnionego lęku o poważne niebezpieczeństwo – czy to dla swojego życia, zdrowia, czy majątku, albo dla dobra bliskich jej osób. Obawa ta musi wynikać bezpośrednio z groźby, a nie z innych okoliczności.

Procedura uchylenia się od skutków oświadczenia woli

Aby uchylić się od skutków prawnych, konieczne jest złożenie pisemnego oświadczenia skierowanego do osoby, wobec której wcześniej wyrażono wolę. Kluczowe jest jednak działanie w przewidzianym prawem terminie – zgodnie z art. 88 k.c., prawo to wygasa po roku od chwili, gdy zagrożony przestał odczuwać stan obawy.

Co istotne, jeśli sąd uzna oświadczenie woli za nieważne, jego skutki są unieważniane z mocą wsteczną (tzw. zasada ex tunc). Oznacza to, że czynność prawna traktowana jest tak, jakby nigdy nie została dokonana. Takie podejście zostało potwierdzone w wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 25 marca 2021 r. (I AGa 121/20).

Czym jest „groźba” w myśl art. 87 k.c.?

Groźba, w rozumieniu przywołanego wyżej przepisu, zachodzi wtedy, gdy jedna osoba chce zmusić drugą do złożenia określonego oświadczenia woli, grożąc jej negatywnymi konsekwencjami w przypadku odmowy. Chodzi tu o wywołanie stanu obawy, który skłoni zagrożoną osobę do podjęcia działań sprzecznych z jej wolą. Ten rodzaj nacisku, zwany przymusem psychicznym (vis compulsiva), stawia osobę w sytuacji bez wyjścia – musi wybrać między złożeniem wymaganego oświadczenia a realizacją groźby, przy czym oba rozwiązania są dla niej niekorzystne.

Zachowanie grożącego narusza jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego, jaką jest autonomia woli, czyli swoboda decydowania o własnych działaniach prawnych. Ważne jest jednak, że groźba musi mieć charakter celowy – jej celem jest wymuszenie określonego działania, ale niekoniecznie oznacza to, że grożący chce zaszkodzić. Groźba może być wyrażona wprost, ale może również wynikać z sytuacji lub kontekstu, co w praktyce oznacza, że nie zawsze jest łatwo ją zidentyfikować

Warto pamiętać, że groźba może pochodzić zarówno od adresata składanego pod jej wpływem oświadczenia woli, jak i od osoby trzeciej, przy czym nie ma znaczenia, czy adresat oświadczenia o groźbie osoby trzeciej wiedział lub powinien był wiedzieć. Groźba może polegać zarówno na zapowiedzi sprowadzenia jakiegoś niebezpieczeństwa, jak i pogłębienia stanu niebezpieczeństwa już istniejącego.

 

Jakie warunki musi spełniać groźba, by unieważnić oświadczenie woli?

Aby groźba mogła stanowić podstawę do unieważnienia czynności prawnej, muszą zostać spełnione trzy kluczowe warunki:

  • Bezprawność

    – groźba musi być sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego, lub mieć na celu sięgnięcie nielegalnego rezultatu.

  • Realna Obawa

    – osoba zagrożona musi mieć uzasadnione obawy, że groźba może zostać zrealizowana, a skutki będą dla niej poważne – czy to osobiste, czy majątkowe. Ważne jest, że ocena „poważności” opiera się na całokształcie okoliczności, w tym na sytuacji życiowej i psychofizycznej osoby, wobec której groźba została skierowana. Ustawodawca przez użycie zwrotu „poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe” wskazał, że tylko groźba o doniosłym ciężarze gatunkowym uzasadnia wzruszenie czynności prawnej

  • Związek przyczynowy

    – musi istnieć wyraźny związek pomiędzy groźbą a podjęciem działania, np. podpisaniem umowy lub złożeniem innego oświadczenia woli.

W praktyce razie sporu między stronami stosunku prawnego sąd dokonuje oceny, czy zostały spełnione  w/w przesłanki uzasadniające powołanie się na błąd, podstęp lub groźbę oraz czy oświadczający uchylił się od skutków prawnych z zachowaniem wymogów statuowanych w art. 88 Kodeksu cywilnego. Orzeczenie ma charakter deklaratoryjny, gdyż unieważnienia czynności prawnej dokonał sam podmiot uprawniony, składając pozasądowe oświadczenie woli.

 

Bezprawność groźby – co to oznacza?

Najistotniejszym warunkiem unieważnienia oświadczenia woli jest bezprawność groźby, oznacza ona, że osoba wywierająca presję grozi podjęciem działań, które są albo sprzeczne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego, albo wykorzystuje działania formalnie zgodne z prawem, ale mające na celu osiągnięcie nielegalnego rezultatu. Istotne jest, że w każdym przypadku trzeba uwzględnić cały kontekst sytuacji, w tym sposób zachowania się stron. Co ważne, w ocenie, czy groźba jest bezprawna, kluczową rolę odgrywa intencja osoby grożącej. Jeśli jej celem jest wymuszenie działań sprzecznych z zasadami prawa lub etyki, to nawet legalne środki mogą zostać uznane za bezprawną groźbę. (SN o sygn. akt III CSK 188/18 z dnia 31 stycznia 2019.)

Przykładem bezprawnej groźby jest zapowiedź naruszenia prawa, np. groźba fizycznego ataku w celu wymuszenia podpisania umowy. Jednak bezprawność groźby nie ogranicza się wyłącznie do jawnego łamania prawa. Może także polegać na wykorzystaniu legalnych działań w sposób niewłaściwy, np. grożenie wniesieniem pozwu bez uzasadnionych podstaw, wyłącznie w celu wywarcia presji.

Podsumowanie

Unieważnienie oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby to poważny temat, który wymaga dokładnej analizy prawnej. Polskie prawo jasno określa warunki, w jakich można uchylić się od skutków takich oświadczeń, podkreślając konieczność wykazania bezprawności, powagi zagrożenia oraz związku przyczynowego między groźbą a złożeniem oświadczenia. Każda sytuacja wymaga indywidualnego podejścia, uwzględniającego okoliczności sprawy oraz przepisy prawa.

Jeśli zmagasz się z problemem prawnym dotyczącym groźby, przymusu lub innych nieprawidłowości związanych z oświadczeniem woli, zachęcam do kontaktu. Jako doświadczony adwokat oferuję profesjonalne wsparcie prawne, które pomoże skutecznie bronić Twoich interesów.

Zapraszam do konsultacji online oraz w siedzibie kancelarii w Warszawie – razem znajdziemy najlepsze rozwiązanie dla Twojej sprawy!