KARA UMOWNA W KONTRAKCIE BUDOWLANYM

KARA UMOWNA W KONTRAKCIE BUDOWLANYM – PODSTAWOWE INFORMACJE

Kary umowne są standardowym elementem umów o roboty budowlane, służąc przede wszystkim zdyscyplinowaniu wykonawcy do terminowego i należytego wykonania prac. Ich głównym celem jest ochrona interesów inwestora i zmotywowanie do realizacji projektu zgodnie z ustaleniami.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym, kara umowna może zostać zastrzeżona za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego – np. za opóźnienie w zakończeniu budowy. W przypadku zobowiązań pieniężnych (np. brak zapłaty) stosuje się natomiast odsetki ustawowe.

Warto pamiętać, że zapłata kary nie zwalnia z obowiązku wykonania umowy, chyba że druga strona wyraźnie się na to zgodzi. Aby kara była skuteczna, musi być precyzyjnie opisana w umowie – szczególnie w zakresie okoliczności, które będą ją uruchamiać. Najczęściej dotyczą one opóźnień, ale mogą obejmować także inne naruszenia.

PODSTAWA PRAWNA KARY UMOWNEJ

Zgodnie z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego, strony mogą w ramach swobody umów zastrzec w kontrakcie, że naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej kwoty. Taka kwota nazywana jest karą umowną.

Oznacza to, że strony umowy – np. inwestor i wykonawca w umowie o roboty budowlane – mogą z góry określić sankcję finansową, która zostanie nałożona na stronę naruszającą zobowiązanie, nawet jeśli faktyczna szkoda nie wystąpiła lub jej wysokość nie została ustalona. Taki zapis ma charakter prewencyjny i dyscyplinujący.

Bardzo ważnym ograniczeniem wynikającym z art. 483 § 1 k.c. jest to, że kara umowna może dotyczyć wyłącznie zobowiązań niepieniężnych. Oznacza to, że można zastrzec karę za:

• nieterminowe wykonanie robót budowlanych,
• niewykonanie dokumentacji projektowej,
• nienależyte usunięcie usterek,
• naruszenie obowiązku informacyjnego lub poufności.

W przypadku zobowiązań pieniężnych, ustawodawca przewidział inne narzędzie ochrony interesów wierzyciela – są to odsetki ustawowe za opóźnienie, uregulowane w art. 481 k.c.

Kara umowna pełni funkcję zryczałtowanego odszkodowania, które przysługuje wierzycielowi bez konieczności wykazywania szkody ani jej wysokości. Wystarczy, że zostaną spełnione przesłanki umowne, np. przekroczony termin realizacji inwestycji. To znacząco upraszcza dochodzenie roszczeń.

CEL I FUNKCJA KARY UMOWNEJ

Stymulowanie wykonania zobowiązania

Kara umowna to nie tylko narzędzie kompensacyjne – pełni przede wszystkim funkcję prewencyjną, mobilizującą i gwarancyjną, służąc ochronie interesów wierzyciela oraz wzmocnieniu realności wykonania zobowiązania.

Jak wskazał Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 27 lutego 2013 r. (I ACa 99/13): „Ważnym zadaniem kary umownej jest zabezpieczenie wykonania zobowiązania, tym samym zwiększenie realności wykonania zobowiązania oraz ułatwienie naprawienia szkody. Takie oddziaływanie można określić mianem funkcji stymulacyjnej […] Zastrzeżenie kary umownej […] prowadzi do wzmocnienia reguły realnego wykonania zobowiązania.”

Zgodnie z tą linią orzeczniczą, kara umowna zniechęca dłużnika do naruszenia obowiązków kontraktowych, a jej wysokość, forma i łatwość dochodzenia wzmacniają tę funkcję.

Gwarancyjny i ochronny charakter

Dłużnik, zgadzając się na zastrzeżenie kary umownej, przejmuje na siebie ryzyko finansowe związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, co działa niejako jak gwarancja umowna. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w obrocie profesjonalnym, gdzie zabezpieczenie interesów jednej ze stron bywa kluczowe dla równowagi kontraktowej.

Autonomiczność i elastyczność konstrukcji

Kara umowna to instrument, którego kształt – zarówno co do wysokości, przesłanek naliczania, jak i trybu dochodzenia – pozostaje w zasadniczym zakresie w gestii stron umowy. Swoboda kontraktowa pozwala wierzycielowi i dłużnikowi samodzielnie zdecydować, w jaki sposób zabezpieczą wykonanie zobowiązania, dopasowując mechanizm kary umownej do realiów konkretnego stosunku prawnego.

Nie oznacza to jednak pełnej dowolności. Postanowienia dotyczące kary umownej muszą mieścić się w granicach wyznaczanych przez przepisy imperatywne, nie mogą prowadzić do rażącego pokrzywdzenia jednej ze stron ani naruszać zasad współżycia społecznego. Szczególna ostrożność wymagana jest przy ocenie takich klauzul w relacjach profesjonalnych, gdzie brak ekwiwalentności lub nadmierna dolegliwość kary może zaburzyć równowagę kontraktową. Takie podejście potwierdził m.in. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 14 maja 2013 r. (I ACa 174/13).

WYSOKOŚĆ KARY UMOWNEJ – JAK JĄ OKREŚLIĆ?

W praktyce kontraktowej kara umowna może być określona zarówno jako konkretna kwota, jak i jako sposób jej wyliczenia. Oznacza to, że nie ma potrzeby wpisywania do umowy sztywnej sumy – wystarczające jest wskazanie mechanizmu, według którego będzie obliczana. Najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest procent wynagrodzenia umownego naliczany za każdy dzień opóźnienia, choć nie ma przeszkód, by kara była wyrażona w walucie obcej.

Polskie prawo cywilne nie narzuca żadnego limitu wysokości kary umownej. Teoretycznie strony mogą swobodnie ustalić jej wartość, korzystając z zasady swobody umów. Jednak w praktyce jej rozmiar powinien pozostawać w rozsądnej relacji do wartości świadczenia oraz do charakteru możliwego naruszenia. Zbyt wygórowana kara może bowiem prowadzić do ingerencji sądu w jej treść.

Na tle orzecznictwa pojawiają się pytania, czy w umowie trzeba wskazywać górną granicę naliczania kary umownej. W uchwale z 9 grudnia 2021 r. (sygn. III CZP 16/21) Sąd Najwyższy potwierdził, że dopuszczalne jest określenie kary umownej jako procentu wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki, nawet bez wskazania końcowego terminu jej naliczania czy kwoty maksymalnej.

W kontekście takich konstrukcji istotne jest jednak, by wysokość kary była adekwatna do celu, jaki ma realizować – w szczególności, by nie prowadziła do nadmiernego obciążenia jednej ze stron. W przeciwnym razie może zostać zredukowana na podstawie tzw. miarkowania kary umownej (art. 484 § 2 k.c.).

Podsumowując – strony mają dużą elastyczność przy ustalaniu wysokości kary umownej, ale powinny zachować umiar. Kara z jednej strony powinna pełnić funkcję mobilizującą, z drugiej – nie może być narzędziem represji. Sąd w razie sporu może bowiem ocenić, czy kara nie jest nadmierna i – na wniosek zobowiązanego – odpowiednio ją obniżyć.

MIARKOWANIE KARY UMOWNEJ – KIEDY JEST MOŻLIWE?

Zgodnie z art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego, kara umowna – choć z założenia ma charakter ryczałtowy i jest niezależna od wysokości poniesionej szkody – nie jest instytucją absolutnie sztywną. Ustawodawca przewidział możliwość jej miarkowania (obniżenia przez sąd) w dwóch przypadkach:

Gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane – celem tej przesłanki jest zapobieganie sytuacjom, w których dłużnik, mimo że wykonał świadczenie w przeważającym zakresie, zostałby obciążony pełną wysokością kary, jakby zobowiązanie w ogóle nie zostało spełnione. Sąd w takich przypadkach może uznać, że sankcja w pełnej wysokości byłaby niesprawiedliwa lub nieproporcjonalna.

Gdy kara umowna jest rażąco wygórowana – czyli znacząco przekracza rozmiar potencjalnej lub rzeczywistej szkody, nie odpowiada stopniowi winy dłużnika lub prowadzi do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela. Miarkowanie w tym przypadku służy przywróceniu równowagi kontraktowej i przeciwdziała nadużyciom prawa pod postacią nadmiernie represyjnych zapisów umownych.

W orzecznictwie podkreśla się, że ocena rażącego wygórowania wymaga zbadania okoliczności konkretnej sprawy, takich jak:

• wartość świadczenia głównego,
• zakres i czas opóźnienia lub naruszenia,
• rzeczywiste lub potencjalne konsekwencje dla wierzyciela,
• stopień winy dłużnika,
• funkcje (np. kompensacyjne, motywacyjne) pełnione przez karę.

Ważne: dla miarkowania nie jest konieczne wykazanie braku szkody. Już sama nieproporcjonalność kary względem naruszenia może być podstawą jej obniżenia. Co istotne, sąd miarkuje karę na wniosek strony – najczęściej pozwanego dłużnika. Nie działa tu z urzędu, dlatego strona domagająca się redukcji obowiązku musi odpowiednio to uzasadnić w procesie.

Nie wystarczy ogólne twierdzenie, że kara jest zbyt wysoka – sąd nie działa tu z urzędu. Dłużnik powinien:

• przedstawić konkretne argumenty faktyczne i prawne, uzasadniające, że kara jest niewspółmierna do skutków naruszenia,
• wykazać, w jakim zakresie zobowiązanie zostało wykonane (np. przez dokumentację, protokoły odbioru częściowego, rozliczenia),
• uzasadnić, że ustalona w umowie wysokość kary rażąco przekracza normalne konsekwencje naruszenia (np. powołując się na wartość umowy, stopień zawinienia, charakter szkody lub jej brak).

Samo przytoczenie okoliczności mogących przemawiać za miarkowaniem kary nie wystarczy – muszą one zostać poparte dowodami. Dodatkowo, brak inicjatywy dowodowej w tym zakresie działa na niekorzyść dłużnika, który ryzykuje, że jego zarzut zostanie oddalony.

Co ważne, żądanie miarkowania nie oznacza unieważnienia kary, lecz tylko jej obniżenie do poziomu uznawanego za sprawiedliwy i proporcjonalny. Sąd ocenia to, biorąc pod uwagę m.in. funkcję sankcyjną i prewencyjną kary, jak również zasady uczciwego obrotu gospodarczego i dobrych obyczajów kontraktowych.

JAK MOŻNA DOCHODZIĆ KAR UMOWNYCH?

Gdy druga strona nie wykonała lub nienależycie wykonała zobowiązanie objęte zastrzeżeniem kary umownej, wierzyciel może podjąć konkretne kroki w celu jej dochodzenia. Cały proces najlepiej rozpocząć od wezwania do zapłaty, w którym jasno wskazuje się podstawę prawną roszczenia, okoliczności naruszenia umowy oraz kwotę należnej kary. Często wezwanie to jest uzupełnione o notę obciążeniową, która pełni funkcję dokumentacyjną i księgową.

Jeśli dłużnik nie zapłaci kary w wyznaczonym terminie, a próby polubownego rozwiązania sporu zawiodą, kolejnym etapem może być pozew do sądu. W odróżnieniu od typowego roszczenia odszkodowawczego, dochodzenie kary umownej ma jedną istotną zaletę: nie wymaga wykazywania rzeczywistej szkody. Wystarczy udowodnić, że:

• w umowie prawidłowo zastrzeżono karę umowną (w sposób jednoznaczny i konkretny),
• doszło do naruszenia zobowiązania objętego karą,
• odpowiedzialność za to naruszenie ponosi dłużnik,
• kara nie dotyczy zobowiązania pieniężnego (ponieważ za opóźnienia pieniężne przysługują odsetki ustawowe).

W trakcie postępowania sądowego dłużnik może próbować się bronić, kwestionując zasadność lub wysokość kary. W takiej sytuacji często pojawia się zarzut tzw. miarkowania, czyli żądanie jej obniżenia przez sąd. Jednak to na pozwanym spoczywa obowiązek wykazania, że kara jest rażąco wygórowana lub że zobowiązanie zostało w dużej części wykonane – sam fakt jej naliczenia nie przesądza jeszcze o konieczności zapłaty w pełnej wysokości.

Z uwagi na formalny charakter sporu oraz często znaczne kwoty, które mogą być przedmiotem dochodzenia, wsparcie doświadczonego prawnika na etapie przedsądowym i procesowym bywa kluczowe dla skutecznej egzekucji należności.

PODSUMOWANIE

Kara umowna w kontrakcie budowlanym to ważne narzędzie, które motywuje wykonawcę do terminowego i prawidłowego wykonania zobowiązań. Właściwe jej uregulowanie w umowie, w tym określenie warunków naliczania, pozwala na skuteczną ochronę interesów inwestora. Warto pamiętać, że kara umowna może zostać obniżona przez sąd, jeśli jest rażąco wygórowana lub gdy zobowiązanie zostało w dużej części wykonane.

Potrzebujesz pomocy przy dochodzeniu kary umownej lub przygotowaniu bezpiecznego kontraktu budowlanego? Skontaktuj się z naszą Kancelarią – doradzimy, przygotujemy dokumentację i zadbamy o Twoje interesy na każdym etapie współpracy. Skontaktuj się z nami, aby uzyskać profesjonalne wsparcie!